De Sandfellsjökull stroomt vanaf de top van Mýrdalsjökull 12 km oostwaarts. De gletsjer daalt van 1400 m naar 230 m en stuit daar op een berg waar hij z’n naam aan te danken heeft: de Sandfell, een tafelberg omgeven door grote spoelzandvlaktes.
Aan het begin van de twintigste eeuw was de Sandfellsjökull groter dan hij in duizenden jaren was geweest. De gletsjer reikte tot voorbij de Sandfell en vormde aan de noordkant ervan een piedmont-gletsjer. Dat is een ijsmassa die na een relatief nauwe passage tussen bergen op het vlakke land uitspreidt in een ronde lob.
Zoals vrijwel alle gletsjer in IJsland begon de achteruitgang al vroeg in de vorige eeuw. In de eerste dertig jaar werd Sandfellsjökull een halve kilometer korter. Daarna stortte de gletsjer finaal in: tussen 1930 en 1945 smolt er nog eens anderhalve kilometer weg. Vervolgens nam de snelheid van krimp af en tussen 1980 en 1992 was de Sandfellsjökull stabiel tot licht groeiend. De laatste dertig jaar stonden weer in het teken van sterke teruggang (Evans et al., 2018). Dat is duidelijk te zien aan de vergelijking tussen een luchtfoto uit 1984 en 2020.
Sandfellsjökull in 1984 (links) en 2020. Rechts de Sandfell. Bron: Landmalingar Island en Loftmyndir ehf.
Honderd jaar geleden was de Sandfellsjökull een aaneengesloten ijsmassa. Vanwege de voortgaande smelt kwam er rond 1950 een berg onder het ijs tevoorschijn. Tegenwoordig splitst deze nog steeds naamloze berg de gletsjer op in een noordelijke en zuidelijke tak. Kort nadat de berg verscheen moet de zuidelijke uitloper zo ver zijn gesmolten dat er een nieuwe route voor het smeltwater open ging. In plaats van oostwaarts, kon het water zich noordwaarts bij dat van de noordelijke uitloper voegen. Sindsdien snijdt de nieuwe rivierloop zich diep in eerdere afzettingen in.
De noordelijke uitloper heeft gedurende eeuwen een laagte uitgeschrapen. Nu de gletsjer kleiner wordt vult die depressie zich met water in plaats van ijs. De afgelopen twintig jaar eindigde de Sandfellsjökull in z’n zelf gevormde meer. Vanaf 2021 is de gletsjer echter zo ver gesmolten dat hij niet meer tot in het water komt en anno 2023 drijven de laatste ijsbergen erin. Werd het meer de afgelopen decennia gestaag groter, door inspoelend sediment zal hij nu weer krimpen.
Op 27 juli 2024 was er een jökulhlaup (gletsjervloed) bij de Sandfellsjökull. Door aardwarmte was veel ijs onder de Mýrdalsjökull gesmolten en al dat water kwam plotseling vrij. Onderweg overspoelde de jökulhlaup het zuidelijkste puntje van de Sandfellsjökull en stroomde vanaf daar verder naar het oosten. Op de uitgestrekte Mýrdalssandur werd de rivier een kilometer breed, overstroomde de ringweg en beschadigde de brug over de rivier de Skálm.
Het was lang geleden dat dit gebied zo’n grote vloed kende. Daarom begon men meteen te speculeren over een ophanden zijnde uitbarsting van Katla, die dat voor het laatst in 1918 deed (zie Kötlujökull). Hoewel experts dat meteen onwaarschijnlijk noemden, draagt de jökulhlaup van 2024 bij aan de speculaties rondom Katla.
Zoek hier de mooiste gletsjers van Europa
